Διατροφή, ανοσοποιητικό σύστημα και πνευμονία

Η διατροφή παίζει βασικό ρόλο στην ικανότητα του ανοσοποιητικού. Πολλά θρεπτικά συστατικά παίζουν ρόλο στην ανταπόκριση σε μικροβιακές και ιογενείς προκλήσεις, και οι ελλείψεις σε ψευδάργυρο, βιταμίνη Α, βιταμίνη C, βιταμίνη Β6, σίδηρο, χαλκό, σελήνιο, πρωτεΐνες και ωμέγα-3 λιπαρά οξέα φαίνεται ότι επηρεάζουν αρνητικά την ικανότητα του ανοσοποιητικού (4-9).

Οι ανεπάρκειες θρεπτικών συστατικών και ο υποσιτισμός είναι κοινά σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και συμβάλλουν στον κίνδυνο πνευμονίας (10-12), αλλά μπορεί να προληφθούν μέσω μιας πλούσιας σε θρεπτικά συστατικά διατροφής και συμπληρωμάτων διατροφής (13-15).

Βιταμίνη D

Τα δεδομένα από την National Health and Nutrition Examination Survey III (Εθνική Έρευνα Εξέτασης ΙΙΙ για την Υγεία και τη Διατροφή) έδειξαν ότι η εμφάνιση πνευμονίας από την κοινότητα (community-acquired pneumonia) ήταν υψηλότερη σε άτομα με χαμηλή κατάσταση βιταμίνης D  (16). Οι ερευνητές εντόπισαν 16.975 άτομα (≥17 ετών) από την τρίτη Εθνική Έρευνα Εξέτασης Υγείας και Διατροφής (NHANES III) με τεκμηριωμένα επίπεδα 25(OH)D. Το διάμεσο επίπεδο 25(OH)D ορού ήταν 24 ng/mL. 2,1% των συμμετεχόντων ανέφεραν ότι έπαθαν πνευμονία κοινότητας εντός ενός έτους από τη συμμετοχή τους στην εθνική έρευνα. Μετά από προσαρμογή για δημογραφικούς παράγοντες, κλινικά δεδομένα και εποχή, τα επίπεδα 25(OH)D <30 ng/mL συσχετίστηκαν με 56% υψηλότερες πιθανότητες πνευμονίας κοινότητας σε σύγκριση με επίπεδα ≥30 ng/mL.

Σε μια άλλη μελέτη που παρακολούθησε πάνω από 1400 άτομα ηλικίας μεταξύ 53 και 73 ετών για σχεδόν 10 χρόνια κατά μέσο όρο, εκείνοι με τα χαμηλότερα επίπεδα βιταμίνης D είχαν 2,6 φορές περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν πνευμονία σε σύγκριση με εκείνους με τα υψηλότερα επίπεδα βιταμίνης D (17). Η βιταμίνη D έχει προταθεί ότι παίζει ρόλο στην άμυνα των λοιμώξεων και στο ανοσοποιητικό σύστημα. Ως εκ τούτου, οι ερευνητές της συγκεκριμένης μελέτης ερεύνησαν την επίδραση της 25-υδροξυβιταμίνης D3 (25(OH)D3) ορού στον κίνδυνο περιστατικού πνευμονίας που χρειάζεται νοσηλεία σε νοσοκομείο σε έναν ηλικιωμένο γενικό πληθυσμό στην ανατολική Φινλανδία. Ο πληθυσμός της μελέτης περιλάμβανε 723 άνδρες και 698 γυναίκες ηλικίας 53-73 ετών από την προοπτική πληθυσμιακή μελέτη Παράγοντα Κινδύνου Ισχαιμικής Καρδιακής Νόσου Kuopio (Kuopio Ischemic Heart Disease Risk Factor) που ήταν απαλλαγμένοι από πνευμονία, άλλες πνευμονικές ασθένειες και καρκίνο κατά την έναρξη την περίοδο 1998-2001. Τα επεισόδια περιστατικού πνευμονίας που οδήγησαν σε νοσηλεία συλλέχθηκαν με σύνδεση αρχείων με το μητρώο εξιτηρίων από το νοσοκομείο. Η κατάσταση βιταμίνης D ορού προσδιορίστηκε ως συγκέντρωση 25(OH)D3. 73 άτομα είχαν τουλάχιστον ένα επεισόδιο νοσηλείας λόγω πνευμονίας κατά τη διάρκεια μιας μέσης παρακολούθησης 9,8 ετών.

Πολύ χαμηλά (<15 ng/mL) επίπεδα 25-υδροξυβιταμίνης D έχουν συσχετιστεί με 2,6 φορές μεγαλύτερες πιθανότητες νοσηλείας για πνευμονία της κοινότητας (18). Ας δούμε τι γράφει η συγκεκριμένη μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2014 στο περιοδικό Nutrients: «Προηγούμενη έρευνα έχει αναφέρει ότι τα μειωμένα επίπεδα 25-υδροξυβιταμίνης D (25(OH)D) στον ορό σχετίζονται με οξεία μολυσματική ασθένεια. Η σχέση μεταξύ της κατάστασης της βιταμίνης D, που μετρήθηκε πριν από την οξεία μολυσματική ασθένεια, με τον κίνδυνο πνευμονίας από την κοινότητα και σήψης δεν έχει εξεταστεί. Τα άτομα που ζουν στην κοινότητα που νοσηλεύτηκαν με πνευμονία κοινότητας ή σήψη αντιστοιχούσαν σε ηλικία, φύλο, φυλή και εποχή με τα άτομα ελέγχου… Τα επίπεδα 25(OH)D στον ορό μετρήθηκαν έως και 15 μήνες πριν από τη νοσηλεία… Συνολικά 132 ασθενείς με πνευμονία κοινότητας και μάρτυρες ήταν 60 ± 17 ετών, 71% γυναίκες και 86% Καυκάσιοι. Τα επίπεδα 25(OH)D <315 ng/mL συσχετίστηκαν έντονα με αυξημένες πιθανότητες νοσηλείας για πνευμονία κοινότητας. Συνολικά 422 ασθενείς με σήψη και μάρτυρες ήταν 65 ± 14 ετών, 59% γυναίκες και 91% Καυκάσιοι. Τα επίπεδα 25(OH)D <15 ng/mL συσχετίστηκαν με αυξημένες πιθανότητες νοσηλείας σήψης».

Η ανεπάρκεια βιταμίνης D μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο θανάτου σε νοσηλευόμενους ασθενείς με πνευμονία της κοινότητας. Συγκεκριμένα, στόχος μιας μελέτης που δημοσιεύθηκε το 2015 στο International Journal of Tuberculosis and Lung Disease (19) ήταν να προσδιοριστεί το βάρος της ανεπάρκειας βιταμίνης D σε ασθενείς που νοσηλεύονται με πνευμονία κοινότητας και να διερευνηθεί εάν η ανεπάρκεια βιταμίνης D επηρέασε τα κλινικά αποτελέσματα. Τα επίπεδα 25-υδροξυβιταμίνης D (25[OH]D) ορού μετρήθηκαν κατά την εισαγωγή. Η ανεπάρκεια βιταμίνης D ορίστηκε ως 25(OH)D <20 ng/ml. Η μέση ηλικία ήταν 68,1 έτη και ο μέσος δείκτης σοβαρότητας πνευμονίας ήταν 98,0. Από τους 797 ασθενείς (άνδρες 66,0%), οι 641 (80,4%) είχαν ανεπάρκεια βιταμίνης D. Το συνολικό μέσο επίπεδο 25(OH)D ορού ήταν 14,0 ± 7,4 ng/ml. Το ποσοστό θνησιμότητας 28 ημερών από όλες τις αιτίες σε ασθενείς με έλλειψη βιταμίνης D ήταν σημαντικά υψηλότερο από ό,τι σε ασθενείς χωρίς έλλειψη (8,3% έναντι 2,6%) και το επίπεδο βιταμίνης D στον ορό συσχετίστηκε αρνητικά με κίνδυνο 28 ημερών θνησιμότητα στην πνευμονία κοινότητας μετά από προσαρμογή για τον δείκτη σοβαρότητας της πνευμονίας και τα επίπεδα γαλακτικού ορού. Μια άλλη μελέτη (20) ανέφερε τα εξής: «Η βιταμίνη D ρυθμίζει την παραγωγή των αντιμικροβιακών πεπτιδίων cathelicidin και beta-defensin-2, τα οποία παίζουν σημαντικό ρόλο στην έμφυτη ανοσοαπόκριση στη μόλυνση. Υποθέσαμε ότι η ανεπάρκεια βιταμίνης D θα συσχετιζόταν με χαμηλότερα επίπεδα αυτών των πεπτιδίων και χειρότερα αποτελέσματα σε ασθενείς που εισάγονταν στο νοσοκομείο με πνευμονία από την κοινότητα». Οι συσχετίσεις μεταξύ της θνησιμότητας και των επιπέδων ορού της 25-υδροξυβιταμίνης D, της cathelicidin και beta-defensin-2 διερευνήθηκαν σε μια προοπτική κοόρτη 112 ασθενών που εισήχθησαν με πνευμονία της κοινότητας κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Σοβαρή ανεπάρκεια 25-υδροξυβιταμίνης D ήταν συχνή σε αυτόν τον πληθυσμό (15%) και συσχετίστηκε με υψηλότερη θνησιμότητα 30 ημερών σε σύγκριση με ασθενείς με επαρκή 25-υδροξυβιταμίνη D. Αυτές οι συσχετίσεις δεν εξηγήθηκαν από διαφορές στην ηλικία, τις συννοσηρότητες ή τη σοβαρότητα της οξείας ασθένειας. Ούτε τα επίπεδα της cathelicidin ούτε της beta-defensin-2  προέβλεπαν θνησιμότητα, αν και υπήρχε μια τάση για αυξημένη θνησιμότητα με χαμηλότερη cathelicidin. Ούτε τα επίπεδα της cathelicidin ούτε της beta-defensin-2 συσχετίστηκαν με την 25-υδροξυβιταμίνη D. Το συμπέρασμα της μελέτης ήταν: «Η ανεπάρκεια 25-υδροξυβιταμίνης D σχετίζεται με αυξημένη θνησιμότητα σε ασθενείς που εισάγονται στο νοσοκομείο με πνευμονία της κοινότητας κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Σε αντίθεση με την υπόθεσή μας, τα επίπεδα της 25-υδροξυβιταμίνης D δεν συσχετίστηκαν με τα επίπεδα της cathelicidin και beta-defensin-2».

Μια μεταανάλυση του 2019 θέλησε να εξετάσει τη σχέση μεταξύ της βιταμίνης D και της πνευμονίας κοινότητας. Συμπεριλήφθηκαν οκτώ μελέτες παρατήρησης που αφορούσαν 20.966 άτομα. Σε αυτή τη μετα-ανάλυση, ασθενείς με πνευμονία κοινότητας με ανεπάρκεια βιταμίνης D (επίπεδα 25(OH)D ορού <20 ng/mL) παρουσίασαν σημαντικά αυξημένο κίνδυνο πνευμονίας κοινότητας και οι ερευνητές της μεταανάλυσης κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «Η ανεπάρκεια βιταμίνης D σχετίζεται άμεσα με τραυματισμούς της πνευμονικής λειτουργίας και είναι ένας ανεξάρτητος παράγοντας κινδύνου πνευμονίας. Έτσι, τα επίπεδα βιταμίνης D επηρεάζουν όχι μόνο την εμφάνιση πνευμονικών παθήσεων, αλλά και τη σοβαρότητα της πνευμονίας κοινότητας. Η λήψη συμπληρωμάτων βιταμίνης D μπορεί να είναι σε θέση να μειώσει την εμφάνιση και τη σοβαρότητα της πνευμονίας κοινότητας» (21).

Μια τυχαιοποιημένη, ελεγχόμενη με εικονικό φάρμακο, διπλή τυφλή κλινική δοκιμή, που ονομάζεται μελέτη Lung VITAL, εξέτασε εάν η λήψη 2000 IU βιταμίνης D συν 1 γραμμάριο ωμέγα-3 λιπαρών οξέων από ψάρια την ημέρα μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο πνευμονίας (22). Δεν μπόρεσα να βρω ποιο ήταν το αποτέλεσμα αυτής της μελέτης όσον αφορά στην πνευμονία (γιατί αυτή η μελέτη εξέταζε και άλλα προβλήματα υγείας), αλλά 2000 IU βιταμίνη D είναι μια μικρή δόση. Ωστόσο, μια ανάλυση δεδομένων τυχαιοποιημένων ελεγχόμενων δοκιμών βρήκε ότι η λήψη συμπληρωμάτων βιταμίνης D μείωσε τις πιθανότητες λοιμώξεων του αναπνευστικού κατά πάνω από 40% (23).

Όπως γνωρίζουμε, η αιτία της πνευμονίας κοινότητας σχετίζεται τόσο με τη μόλυνση από παθογόνο όσο και με τη δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Η βιταμίνη D θα μπορούσε να ασκήσει σημαντικά ανοσοποιητικές λειτουργίες, επομένως το επίπεδο της βιταμίνης D μπορεί να είναι ένας ευαίσθητος παράγοντας της πνευμονίας κοινότητας. Μέχρι στιγμής, η σχέση μεταξύ βιταμίνης D και πνευμονίας κοινότητας έχει μελετηθεί εκτενώς. Όπως αναφέρθηκε από τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των ΗΠΑ (CDC), όταν τα νεογνά με χαμηλή βιταμίνη D in vivo μεγαλώνουν μέχρι 1 έτους, έχουν 6 φορές υψηλότερο κίνδυνο να υποστούν πνευμονικές λοιμώξεις από τα βρέφη με φυσιολογικά επίπεδα βιταμίνης D (24). Μια άλλη τυχαία μελέτη περίπτωσης ελέγχου έδειξε ότι όταν βρέφη με πνευμονία ηλικίας 1 έως 36 μηνών έλαβαν από το στόμα μία μόνο υψηλή δόση βιταμίνης D3 (100.000 IU), η υποτροπή βασικά δεν βρέθηκε εντός 3 μηνών (25).

Η βιταμίνη D μπορεί να παίζει δύο ρόλους στην εμφάνιση πνευμονίας κοινότητας. 1) Η βιταμίνη D ενεργοποιείται μέσω της δέσμευσης μεταξύ της ενεργοποιημένης μορφής της 1, 25-(OH)2D3 και του υποδοχέα βιταμίνης D (VDR). Ο VDR μπορεί να διεγείρει την έκφραση αντιβακτηριακών πεπτιδίων που αντιστέκονται σε βακτηριακές και ιογενείς λοιμώξεις (26). Η έλλειψη βιταμίνης D προκαλεί μείωση του επιπέδου VDR in vivo και ως εκ τούτου τη μετουσίωση και τον πολλαπλασιασμό των επιθηλίων της βλεννογόνου μεμβράνης της αναπνευστικής οδού, βλάπτοντας τη λειτουργία κάθαρσής τους και τη συσσώρευση μη εξουδετερωμένων φλεγμονωδών μέσων. Συνεπώς, οι φλεγμονώδεις αντιδράσεις δεν μπορούσαν να ελεγχθούν, οδηγώντας σε τραυματισμούς πνευμονικών ιστών και αποκλεισμό της ανταλλαγής αερίων. 2) Πρόσφατες μελέτες έχουν επιβεβαιώσει τις πολύ σημαντικές ανοσοτροποποιητικές λειτουργίες που η βιταμίνη D θα μπορούσε να ρυθμίσει άμεσα την εγγενή (έμφυτη) ανοσία του ανθρώπου και την προσαρμοστική ανοσία, και η οποία σχετίζεται στενά με λοιμώδεις νόσους του αναπνευστικού, όπως η φυματίωση και η πνευμονία κοινότητας (27). Τα επίπεδα βιταμίνης D μειώνονται σημαντικά σε βαρέως πάσχοντες ασθενείς με οξεία σοβαρή πνευμονία ή σήψη και συσχετίζονται με την πρόγνωση (28-29). Σε περίπτωση πνευμονικής λοίμωξης, τα πνευμονικά ενδοθηλιακά κύτταρα μπορούν να μετατρέψουν την ανενεργή βιταμίνη D στην ενεργή της μορφή και να διεγείρουν την έκφραση αντιβακτηριακών πεπτιδίων, αντιστεκόμενα έτσι στη μόλυνση (30). Επιπλέον, η ανεπάρκεια βιταμίνης D συσχετίζεται άμεσα με τραυματισμούς της πνευμονικής λειτουργίας και αποτελεί έναν ανεξάρτητο παράγοντα κινδύνου πνευμονίας (31). Επίσης, η ανεπάρκεια βιταμίνης D σχετίζεται με λιγότερα ανοσοκύτταρα στο αίμα, αυξάνοντας την ευαισθησία στη μόλυνση (32-33). Η βιταμίνη D είναι επίσης ένας ανοσορυθμιστής, που εμπλέκεται στην τόνωση της έμφυτης ανοσολογικής δραστηριότητας και στη ρύθμιση της φλεγμονής που καταστρέφει τους ιστούς (34-35).

Ψευδάργυρος

Ο ψευδάργυρος είναι σημαντικός για την ανοσοποιητική λειτουργία. Μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2010 στο Nutrition Reviews υποστηρίζει ότι η χαμηλή κατάσταση ψευδαργύρου, ένα σύνηθες εύρημα στους ηλικιωμένους, σχετίζεται με μειωμένη ανοσοποιητική λειτουργία, μειωμένη άμυνα κατά των μικροβίων, αυξημένη διάρκεια και συχνότητα πνευμονίας και μεγαλύτερη χρήση αντιμικροβιακών θεραπειών και αυξημένη συνολική θνησιμότητα στους ηλικιωμένους. Ως εκ τούτου, τα ανεπαρκή αποθέματα ψευδαργύρου μπορεί να αποτελούν παράγοντα κινδύνου για πνευμονία στους ηλικιωμένους (36). Επειδή ο ψευδάργυρος είναι απαραίτητος για τη φυσιολογική κυτταρική διαίρεση και ανάπτυξη, είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τα κύτταρα που αναπαράγονται γρήγορα, όπως τα κύτταρα του ανοσοποιητικού.

Σε μια μελέτη διάρκειας ενός έτους που δημοσιεύθηκε στο American Journal of Clinical Nutrition, οι κάτοικοι οίκων ευγηρίας στη Βοστόνη των ΗΠΑ με χαμηλότερη κατάσταση ψευδαργύρου διαπιστώθηκε ότι είχαν σχεδόν διπλάσιο κίνδυνο πνευμονίας από εκείνους με φυσιολογική κατάσταση ψευδαργύρου. Επιπλέον, η πνευμονία διήρκεσε περισσότερο και περισσότερα αντιβιοτικά χρησιμοποιήθηκαν στους κατοίκους με χαμηλή περιεκτικότητα σε ψευδάργυρο σε σύγκριση με τους ομολόγους τους με φυσιολογικό ψευδάργυρο. Τα άτομα της μελέτης με επαρκή επίπεδα ψευδαργύρου διέτρεχαν σημαντικά χαμηλότερο κίνδυνο θανάτου από οποιαδήποτε αιτία  Το συμπέρασμα της μελέτης ήταν το εξής: «Η λήψη συμπληρωμάτων ψευδαργύρου για τη διατήρηση των φυσιολογικών συγκεντρώσεων ψευδαργύρου στον ορό στους ηλικιωμένους μπορεί να βοηθήσει στη μείωση της συχνότητας της πνευμονίας και της σχετικής νοσηρότητας» (37).

Σε ένα ζωικό μοντέλο, τα ποντίκια που τρέφονταν με δίαιτα με έλλειψη ψευδαργύρου είχαν δραματικά περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν από μόλυνση με Streptococcus pneumoniae και να έχουν ενδείξεις λοίμωξης των πνευμόνων με Streptococcus pneumoniae, σε σύγκριση με ποντίκια που τρέφονταν με δίαιτες επαρκείς σε ψευδάργυρο (38).

Τα συμπληρώματα ψευδαργύρου μπορεί να μειώσουν τη διάρκεια και τη σοβαρότητα των λοιμώξεων του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος (39-40). Ο ψευδάργυρος μπορεί επίσης να είναι χρήσιμος στην πρόληψη αυτών των λοιμώξεων (41). Δεδομένου ότι η πνευμονία είναι συχνά μια επιπλοκή μιας λοίμωξης της ανώτερης αναπνευστικής οδού, η πρόληψη των κρυολογημάτων ή η μείωση της σοβαρότητάς τους μπορεί να βοηθήσει στην προστασία από την πνευμονία.

Βιταμίνη C

Τα επίπεδα της βιταμίνης C στον ορό έχουν βρεθεί να είναι χαμηλότερα σε ασθενείς με πνευμονία από ότι σε υγιή άτομα (42). Η βιταμίνη C έχει αποδειχθεί ότι μειώνει το οξειδωτικό στρες και τα επίπεδα φλεγμονωδών βιοδεικτών σε ένα προκλινικό μοντέλο σοβαρής πνευμονίας κοινότητας (43).

Ορισμένες δοκιμές έχουν βρει ένα όφελος από τα συμπληρώματα βιταμίνης C στην πρόληψη της πνευμονίας. Ο ειδικός στη βιταμίνη C Harri Hemila σε μια μελέτη με τίτλο «Βιταμίνη C για την πρόληψη και θεραπεία της πνευμονίας» γράφει: «Εντοπίσαμε τρεις προφυλακτικές δοκιμές που κατέγραψαν 37 περιπτώσεις πνευμονίας της κοινότητας σε 2335 άτομα. Μόνο μία ήταν ικανοποιητικά τυχαιοποιημένη, διπλά-τυφλή και ελεγχόμενη με εικονικό φάρμακο. Δύο δοκιμές εξέτασαν νεοσύλλεκτους στρατιώτες και η τρίτη μελέτησε αγόρια από «κατώτερες ημερομίσθιες τάξεις» που φοιτούσαν σε οικοτροφείο στο Ηνωμένο Βασίλειο κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κάθε μία από αυτές τις τρεις δοκιμές βρήκε μια στατιστικά σημαντική (80% ή μεγαλύτερη) μείωση της συχνότητας εμφάνισης πνευμονίας στην ομάδα της βιταμίνης C. Προσδιορίσαμε δύο θεραπευτικές δοκιμές στις οποίες συμμετείχαν 197 ασθενείς με πνευμονία που αποκτήθηκε από την κοινότητα. Μόνο μία ήταν ικανοποιητικά τυχαιοποιημένη, διπλά-τυφλή και ελεγχόμενη με εικονικό φάρμακο. Αυτή η δοκιμή μελέτησε ηλικιωμένους ασθενείς στο Ηνωμένο Βασίλειο και βρήκε χαμηλότερη θνησιμότητα και μειωμένη σοβαρότητα στην ομάδα της βιταμίνης C. Ωστόσο, το όφελος περιορίστηκε στους περισσότερο άρρωστους ασθενείς. Η άλλη θεραπευτική δοκιμή μελέτησε ενήλικες με μεγάλο εύρος ηλικιών στην πρώην Σοβιετική Ένωση και βρήκε μια δοσοεξαρτώμενη μείωση στη διάρκεια της πνευμονίας με δύο δόσεις βιταμίνης C. Εντοπίσαμε μια προφυλακτική δοκιμή που κατέγραψε 13 περιπτώσεις πνευμονίας που αποκτήθηκε από το νοσοκομείο σε 37 ασθενείς με σοβαρά εγκαύματα. Η ημερήσια χορήγηση βιταμίνης C δεν είχε καμία επίδραση στη συχνότητα εμφάνισης πνευμονίας. Οι προσδιορισμένες μελέτες είναι κλινικά ετερογενείς, γεγονός που περιορίζει τη συγκρισιμότητα τους. Οι μελέτες που συμπεριλήφθηκαν δεν βρήκαν ανεπιθύμητες ενέργειες της βιταμίνης C… Η προφυλακτική χρήση της βιταμίνης C για την πρόληψη της πνευμονίας θα πρέπει να διερευνηθεί περαιτέρω σε πληθυσμούς που έχουν υψηλή συχνότητα πνευμονίας, ειδικά εάν η διατροφική πρόσληψη βιταμίνης C είναι χαμηλή. Ομοίως, τα θεραπευτικά αποτελέσματα της βιταμίνης C θα πρέπει να μελετηθούν, ειδικά σε ασθενείς με χαμηλά επίπεδα βιταμίνης C στο πλάσμα.» (44)

Ακόμη και μια μέτρια δόση των 200 mg την ημέρα έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει τα επίπεδα ορού και βελτιώνει τη συμπτωματική κατάσταση των ατόμων με οξείες αναπνευστικές λοιμώξεις. Μια τυχαιοποιημένη διπλή-τυφλή δοκιμή που περιλάμβανε συμπληρώματα βιταμίνης C/placebo διεξήχθη σε 57 ηλικιωμένους ασθενείς που εισήχθησαν στο νοσοκομείο με οξείες αναπνευστικές λοιμώξεις (βρογχίτιδα και βρογχοπνευμονία). Οι ασθενείς αξιολογήθηκαν κλινικά και βιοχημικά κατά την εισαγωγή και ξανά στις 2 και 4 εβδομάδες μετά την εισαγωγή έχοντας λάβει είτε 200 mg βιταμίνης C την ημέρα είτε εικονικό φάρμακο. Αυτή η σχετικά μέτρια δόση από το στόμα οδήγησε σε σημαντική αύξηση της συγκέντρωσης της βιταμίνης C στο πλάσμα και τα λευκά αιμοσφαίρια ακόμη και παρουσία οξείας αναπνευστικής λοίμωξης. Χρησιμοποιώντας ένα κλινικό σύστημα βαθμολόγησης που βασίζεται στα κύρια συμπτώματα της αναπνευστικής πάθησης, οι ασθενείς που έλαβαν βιταμίνη C τα πήγαν σημαντικά καλύτερα από εκείνους που έλαβαν εικονικό φάρμακο. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για όσους ξεκίνησαν τη δοκιμή με πιο σοβαρά άρρωστους, πολλοί από τους οποίους είχαν πολύ χαμηλές συγκεντρώσεις βιταμίνης C στο πλάσμα και τα λευκά αιμοσφαίρια κατά την εισαγωγή (45).

Βιταμίνη Ε

Σε μια ελεγχόμενη κλινική δοκιμή ενός έτους, πάνω από 600 ηλικιωμένοι κάτοικοι οίκων ευγηρίας υποβλήθηκαν σε καθημερινή θεραπεία με 200 IU βιταμίνη Ε ή εικονικό φάρμακο. Όσοι λάμβαναν βιταμίνη Ε εμφάνισαν λιγότερα κοινά κρυολογήματα (46). Μια άλλη μελέτη που ακολούθησε ηλικιωμένους ασθενείς που νοσηλεύτηκαν με πνευμονία της κοινότητας διαπίστωσε ότι η λήψη συμπληρωμάτων βιταμίνης Ε συσχετίστηκε με 63% χαμηλότερες πιθανότητες επανεισαγωγής στο νοσοκομείο μετά την έξοδο (47).

Με βάση εργασία σε ζωικά μοντέλα ευαισθησίας σε λοίμωξη σε ηλικιωμένους, η βιταμίνη Ε φαίνεται να ασκεί την προστατευτική της δράση έναντι της βακτηριακής πνευμονίας μέσω της ρύθμισης της λειτουργίας του ανοσοποιητικού (48). Οι λοιμώξεις από Streptococcus pneumoniae αποτελούν σημαντική αιτία νοσηρότητας και θνησιμότητας σε ηλικιωμένους ασθενείς. Η ανεξέλεγκτη πνευμονική φλεγμονή που προκαλείται από ουδετερόφιλα επιδεινώνει αυτήν την ασθένεια. Για να ελεγχθεί εάν η μορφή α-τοκοφερόλης της βιταμίνης Ε, ενός ρυθμιστή της ανοσίας, μπορεί να ρυθμίσει τις αποκρίσεις των ουδετερόφιλων ως προληπτική στρατηγική για τον μετριασμό της μείωσης της αντίστασης που σχετίζεται με την ηλικία στο S. pneumoniae, νέοι (4 μήνες) και ηλικιωμένοι (22-24 μήνες) ποντικοί C57BL/6 τράφηκαν με δίαιτα που περιείχε 30-PPM (μάρτυρας) ή 500-PPM (συμπληρωμένο) α-τοκοφερόλης για 4 εβδομάδες και μολύνθηκαν ενδοτραχειακά με S. pneumoniae. Τα ηλικιωμένα ποντίκια που τρέφονταν με δίαιτα ελέγχου ήταν εξαιρετικά πιο ευαίσθητα στο S. pneumoniae από τα νεαρά ποντίκια. Στις 2 ημέρες μετά τη μόλυνση, τα ηλικιωμένα ποντίκια υπέφεραν 1000 φορές υψηλότερο πνευμονικό βακτηριακό φορτίο, 2,2 φορές υψηλότερα επίπεδα στρατολόγησης ουδετερόφιλων στον πνεύμονα και 2,25 φορές υψηλότερο ποσοστό θανατηφόρου σηψαιμίας. Η χορήγηση α-τοκοφερόλης σε ηλικιωμένους ποντικούς είχε ως αποτέλεσμα 1000 φορές χαμηλότερο βακτηριακό πνευμονικό φορτίο και πλήρη έλεγχο της μόλυνσης. Αυτή η προκαλούμενη από α-τοκοφερόλη αντίσταση στην πρόκληση πνευμονιόκοκκου συσχετίστηκε με 2 φορές λιγότερα πνευμονικά ουδετερόφιλα, ένα επίπεδο συγκρίσιμο με νεαρά ποντίκια που προκλήθηκαν από S. pneumoniae, τα οποία τρέφονταν συμβατικά. Η α-τοκοφερόλη ανέστειλε άμεσα την έξοδο ουδετερόφιλων στις μονοστοιβάδες των επιθηλιακών κυττάρων in vitro ως απόκριση στους πνευμονόκοκκους ή την εποξιλίνη-Α3, ένα εικοσανοειδές που απαιτείται για τη μετανάστευση των ουδετερόφιλων μέσω του επιθηλίου που προκαλείται από πνευμονιόκοκκο. Η α-τοκοφερόλη άλλαξε την έκφραση πολλαπλών μορίων προσκόλλησης επιθηλίου και ουδετερόφιλων που εμπλέκονται στη μετανάστευση, συμπεριλαμβανομένων των CD55, CD47, CD18/CD11b και ICAM-1.

Βιταμίνη Α

Όταν ανακαλύφθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα ονομάστηκε «φάρμακο κατά των λοιμώξεων». Η βιταμίνη Α ενισχύει την ικανότητα του ανοσοποιητικού μας συστήματος να αντιστέκεται στις λοιμώξεις.

Τα χαμηλά επίπεδα βιταμίνης Α προκαλούν ένα ευρύ φάσμα ανοσολογικών ελαττωμάτων και μπορεί να προδιαθέσουν ένα άτομο να αναπτύξει αναπνευστικές (και άλλες) λοιμώξεις (49-50). Θεωρητικά, η βιταμίνη Α θα πρέπει να είναι ευεργετική για τις λοιμώξεις του κατώτερου αναπνευστικού λόγω της ικανότητάς της να αυξάνει τις ανοσοαποκρίσεις που προκαλούνται από Th1 και να μειώνει τις ανοσοαποκρίσεις που προκαλούνται από Th2 (51). Η βιταμίνη Α ενισχύει επίσης την έμφυτη άμυνα υποστηρίζοντας υγιείς φραγμούς του βλεννογόνου και τη λειτουργία των μακροφάγων, των ουδετερόφιλων και των φυσικών φονικών κυττάρων (52).

Η βιταμίνη Α επηρεάζει το ανοσοποιητικό σύστημα με διάφορους τρόπους. Πρωτίστως, παίζει ουσιώδες ρόλο στη διατήρηση των επιφανειών του δέρματος, του αναπνευστικού σωλήνα, του γαστρεντερικού σωλήνα και άλλων ιστών του σώματος καθώς και τις εκκρίσεις τους. Αυτά τα συστήματα επιφανειών αποτελούν έναν βασικό φραγμό στους μικροοργανισμούς. Πέρα από αυτόν τον ρόλο, η βιταμίνη Α έχει φανεί ότι διεγείρει και ενισχύει πολυάριθμες ανοσοποιητικές διαδικασίες, όπως αντιογκική δράση, αύξηση και βελτίωση της λειτουργίας των λευκών αιμοσφαιρίων και αυξημένη ανταπόκριση αντισωμάτων (53). Αυτές οι επιδράσεις δεν οφείλονται απλώς σε αντιστροφή της έλλειψης βιταμίνης Α, λόγω του ότι πολλές από αυτές τις επιδράσεις ενισχύονται περαιτέρω από μεγάλες δόσεις βιταμίνης Α.

Η βιταμίνη Α έχει επίσης δείξει σημαντική αντιιική δραστηριότητα και έχει αποτρέψει την ανοσοποιητική καταστολή που προκαλείται από τις ορμόνες των επινεφριδίων, σοβαρά εγκαύματα και εγχείρηση. Μερικές από αυτές τις επιδράσεις σχετίζονται προφανώς με την ικανότητα της βιταμίνης Α να αποτρέπει την προκαλούμενη από το στρες συρρίκνωση του θύμου αδένα και να προάγει την ανάπτυξη του θύμου.

Οι άνθρωποι που έχουν έλλειψη βιταμίνης Α είναι πιο επιρρεπείς σε μολυσματικές ασθένειες γενικά, ιδιαίτερα όμως στις ιικές μολύνσεις. Επιπλέον, οι αποθήκες βιταμίνης Α πέφτουν συνήθως κατά τη διάρκεια μιας μόλυνσης.

Τα υποσιτισμένα παιδιά στις αναπτυσσόμενες χώρες, ιδιαίτερα εκείνα με ανεπάρκεια βιταμίνης Α, διατρέχουν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο να προσβληθούν από λοίμωξη του αναπνευστικού και επίσης εμφανίζουν πιο σοβαρή ασθένεια (54). Τα χαμηλά επίπεδα βιταμίνης Α είναι ένα σημαντικό πρόβλημα σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, όπου 5 με 10 εκατομμύρια παιδιά έχουν σοβαρή έλλειψη βιταμίνης Α (55). Ως αποτέλεσμα, αυτά τα παιδιά βιώνουν μια τεράστια ποσότητα πόνου και θανάτου λόγω εξασθένησης της ανοσολογικής λειτουργίας.

Η πνευμονία της κοινότητας είναι μια από τις πιο κοινές μολυσματικές ασθένειες που επηρεάζουν την αναπνευστική οδό και είναι υπεύθυνη για υψηλό ποσοστό θνησιμότητας σε παιδιά ηλικίας κάτω των 5 ετών. Το ποσοστό θνησιμότητας λόγω της πνευμονίας κοινότητας είναι πολύ υψηλότερο σε χώρες χαμηλού/μεσαίου εισοδήματος από ό,τι στις χώρες υψηλού εισοδήματος λόγω υποσιτισμού και διαφορετικών ελλείψεων μικροθρεπτικών συστατικών που αποδυναμώνουν το ανοσοποιητικό σύστημα. Σκοπός μιας μελέτης του 2022 ήταν η σύγκριση των επιδράσεων του ψευδαργύρου και της βιταμίνης Α, ως δύο στοιχείων μικροθρεπτικών παραγόντων, στο ποσοστό αποκατάστασης παιδιών που πάσχουν από πνευμονία κοινότητας ηλικίας από 6 μηνών έως 5 ετών. Ερευνήθηκε επίσης η διάρκεια παραμονής στο νοσοκομείο. Μια συγκριτική, τυχαιοποιημένη, ανοιχτή, ελεγχόμενη, παρεμβατική μελέτη διεξήχθη σε παιδιά ηλικίας κάτω των 5 ετών στη μονάδα εντατικής θεραπείας παιδιατρικής με διάγνωση πνευμονίας κοινότητας, τα οποία χωρίστηκαν τυχαία σε τρεις ομάδες. Εκτός από την τυπική θεραπεία, η ομάδα 1 έλαβε ψευδάργυρο, η ομάδα 2 έλαβε βιταμίνη Α και η ομάδα 3 ήταν η ομάδα ελέγχου, που λάμβανε μόνο την τυπική θεραπεία. Οι ερευνητές συνέκριναν τις τρεις ομάδες όσον αφορά το ποσοστό ανάρρωσης και την παραμονή στο νοσοκομείο. Η διάρκεια νοσηλείας μετά από λήψη συμπληρωμάτων ψευδαργύρου και βιταμίνης Α μειώθηκε κατά μέσο όρο κατά 3,21 ημέρες και 2,43 ημέρες, αντίστοιχα, σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου. Επιπλέον, οι δύο ομάδες συμπληρωμάτων βιταμίνης Α και ψευδαργύρου συσχετίστηκαν με μικρότερη διάρκεια πνευμονικής διάχυσης σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου. Επιπλέον, δεν υπήρχε σημαντική διαφορά μεταξύ των επιδράσεων του ψευδαργύρου και της βιταμίνης Α σε σύγκριση μεταξύ τους ως προς τη διάρκεια της νοσηλείας και την πνευματική διάχυση. Το συμπέρασμα των ερευνητών ήταν: «Η χορήγηση συμπληρωμάτων ψευδαργύρου ή βιταμίνης Α αποδείχθηκε χρήσιμη ως συμπληρωματική θεραπεία στην πνευμονία της κοινότητας, όπου μείωσε τη διάρκεια της νοσηλείας και τη διάρκεια της πνευμονικής διάχυσης σε παιδιά με πνευμονία ηλικίας κάτω των 5 ετών» (56).

Πράσινο τσάι

Μια μελέτη που παρακολούθησε ηλικιωμένα άτομα για 12 χρόνια διαπίστωσε ότι οι γυναίκες που έπιναν ένα ή περισσότερα φλιτζάνια πράσινο τσάι την ημέρα είχαν 41-47% λιγότερες πιθανότητες να πεθάνουν από πνευμονία από τις γυναίκες που έπιναν λιγότερο από ένα φλιτζάνι πράσινο τσάι την ημέρα (57). Μια κύρια κατεχίνη στο πράσινο τσάι, η γαλλική επιγαλλοκατεχίνη (EGCG), έχει επιδείξει αντιική δράση κατά του ιού της γρίπης (58) και έχει αποδειχθεί ότι ενεργοποιεί την αντιβακτηριακή ανοσία κατά της Legionella pneumophila in vitro (59-60).

Ν-ακετυλοκυστεΐνη (NAC)

Σε μια δοκιμή έξι μηνών με 262 συμμετέχοντες, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν 65 ετών και άνω, μόνο το 25% αυτών που έλαβαν 600 mg NAC δύο φορές την ημέρα ανέπτυξαν συμπτώματα γρίπης σε σύγκριση με το 79% αυτών στην ομάδα του εικονικού φαρμάκου. Η θεραπεία με NAC μείωσε σημαντικά τη σοβαρότητα και τη συχνότητα των επεισοδίων που μοιάζουν με γρίπη και μείωσε τον χρόνο ανάρρωσης στο κρεβάτι (61). Η γρίπη συχνά προηγείται της πνευμονίας της κοινότητας, κάτι που υποδηλώνει ότι το NAC μπορεί να προσφέρει κάποια προστασία έναντι της πνευμονίας σε ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας.

Συνένζυμο Q10

Το CoQ10 μπορεί να ωφελήσει τα άτομα με πνευμονία αναχαιτίζοντας τη φλεγμονή, βελτιώνοντας τον κυτταρικό μεταβολισμό της ενέργειας και ρυθμίζοντας το οξειδωτικό στρες. Σε μια τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη κλινική δοκιμή, σε ηλικιωμένους που νοσηλεύτηκαν με πνευμονία της κοινότητας χορηγήθηκαν είτε 200 mg CoQ10 ημερησίως είτε εικονικό φάρμακο, επιπλέον των αντιβιοτικών, για 14 ημέρες. Στο τέλος της δοκιμής, παρατηρήθηκε ότι οι πυρετοί είχαν υποχωρήσει πιο γρήγορα, οι παραμονές στο νοσοκομείο ήταν μικρότερες, τα ποσοστά ανάρρωσης ήταν υψηλότερα και τα ποσοστά αποτυχίας θεραπείας ήταν χαμηλότερα στην ομάδα CoQ10 σε σύγκριση με την ομάδα εικονικού φαρμάκου (62).

Προβιοτικά

Όταν οι νοσηλευόμενοι ασθενείς χρειάζονται υποβοηθούμενο αερισμό για 48 ώρες ή περισσότερο, ο κίνδυνος εμφάνισης νοσοκομειακής πνευμονίας αυξάνεται. Οι μετα-αναλύσεις των δεδομένων τυχαιοποιημένων ελεγχόμενων δοκιμών κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα προβιοτικά μπορεί να αποτρέψουν την πνευμονία που αποκτάται από το νοσοκομείο σε βαρέως πάσχοντες ασθενείς (63-66).

Andrographis paniculata

Το Andrographis χρησιμοποιείται στην ιατρική της Αγιουρβέδα για τη θεραπεία μιας σειράς ασθενειών όπως η γρίπη, η πνευμονία και η βρογχίτιδα (67). Παρά το ότι χρησιμοποιείται για την πνευμονία στην Ayurveda, δεν υπάρχουν μελέτες για το αν το Andrographis βοηθά στην πνευμονία. Υπάρχουν όμως μελέτες ότι βοηθά σε άλλες αναπνευστικές λοιμώξεις. Το Andrographis μείωσε τα συμπτώματα της ιογενούς λοίμωξης του ανώτερου αναπνευστικού σημαντικά καλύτερα από το εικονικό φάρμακο σε μια περίοδο πέντε ημερών (68). Υπάρχουν επίσης προκαταρκτικά στοιχεία που υποδεικνύουν προστατευτική δράση έναντι της μόλυνσης (69). Σε μια μελέτη, πολύ χαμηλές δόσεις (200 mg/ημέρα) μείωσαν τον σχετικό κίνδυνο συστολής της λοίμωξης του ανωτέρου αναπνευστικού κατά 2,1 φορές στην ενεργό ομάδα μέχρι τον τρίτο μήνα (70).

Sambucus nigra

Το Sambucus nigra έχει ισχυρές ενδείξεις για ασθένειες της αναπνευστικής οδού (71). Τα συστατικά στα μούρα εξουδετερώνουν τις αιχμές σε έναν αριθμό ιών, συμπεριλαμβανομένων των τύπων γρίπης Α και Β, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να εισέλθουν στα κύτταρα και να αναπαραχθούν (72). Έχουν επίσης την ικανότητα να ρυθμίζουν την έκφραση κυτοκινών in vitro, και επομένως ενισχύουν δυνητικά τη φαγοκυτταρική δραστηριότητα και τη χημειοταξία για την κάθαρση της μόλυνσης (73). Ένα τυποποιημένο υγρό εκχύλισμα σαμπούκου έδειξε αντιμικροβιακή δράση τόσο κατά του gram-θετικού βακτηρίου Branhamella catarhallis όσο και ανασταλτική δράση στους παθογόνους ιούς της ανθρώπινης γρίπης σε υγρές καλλιέργειες (74). Συγκεκριμένα, δύο φλαβονοειδείς ενώσεις δεσμεύτηκαν και απέτρεψαν τη μόλυνση από τον Η1Ν1 in vitro. Αυτή η ανασταλτική δράση του H1N1 συγκρίθηκε ευνοϊκά με τις γνωστές αντιγριπικές δράσεις του oseltamavir (Tamiflu) και της αμανταδίνης. Μια κλινική διπλή-τυφλή τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη δοκιμή του 2009 του εκχυλίσματος Sambucus nigra έδειξε ταχεία και σημαντική ανακούφιση από τα συμπτώματα της γρίπης (75). Αν και δεν υπάρχουν μελέτες για την πνευμονία, με το να προστατεύει από τη γρίπη, μπορεί έμμεσα να ασκεί προστασία στους ηλικιωμένους και από την πνευμονία.

Ανοσογήρανση και πνευμονία

Καθώς μεγαλώνουμε, γινόμαστε όλο και πιο ευάλωτοι σε απειλές για την υγεία, όπως ο καρκίνος, η αυτοανοσία και οι μολύνσεις (76). Μια σημαντική αιτία αυτής της ευπάθειας είναι η γήρανση του ανοσοποιητικού συστήματος – η ύπουλη χειροτέρευση της λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος που συμβαίνει κατά τη γήρανση (77-78).

Με την πάροδο του χρόνου, η ικανότητά μας να αποτρέψουμε τα βακτηρίδια και τους ιούς μειώνεται, η ανταπόκρισή μας στους εμβολιασμούς εξασθενεί και οι κρίσιμοι αντικαρκινικοί υπερασπιστές που ονομάζονται φυσικά φονικά κύτταρα μειώνονται όλο και περισσότερο. Ταυτόχρονα, η επίμονη φλεγμονή τρέχει υπερβολικά στο γερασμένο σώμα μας (79). Η ποικιλομορφία των ανοσοκυττάρων μειώνεται επίσης κατά τη διάρκεια της γήρανσης, μειώνοντας την άμυνά μας έναντι νέων παθογόνων παραγόντων. Αυτές οι αλλαγές οφείλονται εν μέρει στην ανοσογήρανση (immunosenescence) (80).

Οι επιστήμονες μελετούν διάφορες μεθόδους για την αντιμετώπιση των επιζήμιων επιδράσεων της γήρανσης στην ανοσολογική λειτουργία. Μια προσέγγιση που έχει συγκεντρώσει σημαντικό ενδιαφέρον είναι οι μεταγγίσεις πλάσματος που κινητοποιούνται από νεαρά βλαστοκύτταρα.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα παρέμβαση για την ενίσχυση της ανοσολογικής λειτουργίας στην προχωρημένη ηλικία είναι το φάρμακο σιμετιδίνη για την καταπολέμηση της καούρας. Αυτό το φάρμακο έχει ανοσοενισχυτικές ιδιότητες που συνήθως παραβλέπονται και μπορεί να προστατεύσει από έναν αριθμό καρκίνων (81). Επίσης, τα αποτελέσματα από μελέτες σε ζώα δείχνουν ότι η σιμετιδίνη ενισχύει την ανοσολογική απόκριση σε αντιιικά εμβόλια (82) και μπορεί να χρησιμοποιηθεί βραχυπρόθεσμα για να ενισχύσει την ανοσολογική άμυνα.

Επιπλέον, μια ποικιλία φυσικών επεμβάσεων μπορεί να επιβραδύνει ή να αναστρέψει την πορεία της ανοσογήρανσης. Τα στοιχεία από κλινικές και προκλινικές μελέτες δείχνουν ότι φυσικά προϊόντα όπως το μανιτάρι reishi, το φυτό Cistanche deserticola και το τσάι pu-erh διαθέτουν ισχυρές ιδιότητες ανοσοδιαμόρφωσης που μπορούν να αξιοποιηθούν για την αποτροπή της ανοσογήρανσης (83-85).

Το φυτό Cistanche deserticola (C. deserticola) έχει χρησιμοποιηθεί ιστορικά σε παραδοσιακά φαρμακευτικά συστήματα ως φάρμακο για χρόνιες λοιμώξεις και άλλες ασθένειες. Το C. deserticola περιέχει μία σειρά βιοδραστικών ενώσεων (86-88), μερικές από τις οποίες έχουν αποδειχθεί ότι έχουν αντιιικές, αντιβακτηριακές, αντικαρκινικές και ανοσορυθμιστικές ιδιότητες (89). Σε ζωικά μοντέλα επιταχυνόμενης γήρανσης και μείωσης του ανοσοποιητικού, το εκχύλισμα C. deserticola επέκτεινε τη διάρκεια ζωής και ανέστρεψε πολλαπλούς εργαστηριακούς δείκτες γήρανσης του ανοσοποιητικού. Η χορήγηση Cistanche οδήγησε σε σημαντικές αυξήσεις στα naïve κύτταρα Τ και στα φονικά κύτταρα (ΝΚ), σε μειώσεις στα Τ κύτταρα μνήμης και σε μειωμένα επίπεδα της φλεγμονώδους κυτοκίνης ιντερλευκίνη-6 (IL-6) (90). Η ικανότητα του εκχυλίσματος Cistanche να βελτιώνει τη λειτουργία του ανοσοποιητικού εξετάστηκε σε μια δοκιμή 12 εβδομάδων σε 25 ηλικιωμένα άτομα. Το Cistanche ήταν το κύριο συστατικό του προϊόντος δοκιμής, το οποίο περιλάμβανε επίσης βιταμίνη Ε, βιταμίνη B6, συνένζυμο Q10, ψευδάργυρο και φουκοϊδάνη. Το προϊόν προσέφερε πολλαπλά οφέλη, συμπεριλαμβανομένων αυξημένων βοηθητικών Τ κυττάρων, βελτιωμένων σχετικών αναλογιών τύπων Τ κυττάρων και μεγαλύτερης δραστηριότητας των φυσικών φονικών κυττάρων. Υπήρξαν επίσης σημαντικές βελτιώσεις στα τεστ αγγειακής λειτουργίας και οι εθελοντές της μελέτης ανέφεραν μειωμένη κόπωση (91).

Το τσάι Pu-erh, παρασκευασμένο από επιλεγμένα φύλλα Camellia sinensis, έχει μακρά ιστορία χρήσης στην αρχαία κινεζική ιατρική για την καταπολέμηση της γήρανσης και την πρόληψη των λοιμώξεων (92-94). Το τσάι Pu-erh είναι πλούσιο σε πολυφαινόλες και άλλα βιοδραστικά μόρια, συμπεριλαμβανομένων των θεαβρωνινών, μια μοναδική ομάδα ενώσεων που αναπτύχθηκε κατά τη διαδικασία μετά τη ζύμωση (95). Εργαστηριακές, ζωικές και κλινικές μελέτες έχουν καταδείξει την ικανότητα του εκχυλίσματος τσαγιού Pu-erh να συμβάλει στη βελτίωση των πολλαπλών χαρακτηριστικών της ανοσογήρανσης. Σε ποντίκια με επιτάχυνση της γήρανσης (ένα μοντέλο για τη γήρανση), η χορήγηση εκχυλίσματος τσαγιού Pu-erh αύξησε σημαντικά τα κλάσματα των αρχέγονων (naïve) Τ κυττάρων, των κυτταροτοξικών Τ κυττάρων και των κυττάρων ΝΚ. Επιπλέον, τα αυξημένα επίπεδα της φλεγμονώδους κυτοκίνης IL-6 μειώθηκαν κατά 43%. Με βάση αυτά τα αποτελέσματα, οι συγγραφείς κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η μακροχρόνια κατανάλωση τσαγιού Pu-erh μπορεί να αυξήσει την αντίσταση στις λοιμώξεις και τον καρκίνο σε ηλικιωμένα άτομα (96). Σε μια τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη δοκιμή σε 90 άτομα με αυξημένη ευαισθησία σε χρόνια φλεγμονή χαμηλού επιπέδου λόγω μεταβολικού συνδρόμου, η χορήγηση εκχυλίσματος τσαγιού Pu-erh μαζί με συμβουλές διατροφής και τρόπου ζωής συγκρίθηκαν μόνο με συμβουλές διατροφής και τρόπου ζωής. Στην ομάδα του εκχυλίσματος τσαγιού pu-erh, τα επίπεδα των φλεγμονωδών δεικτών C-αντιδρώσα πρωτεΐνη, παράγοντα νέκρωσης όγκου-άλφα και IL-6 μειώθηκαν σημαντικά, ενώ τα επίπεδα της IL-10, ενός αντιφλεγμονώδους μορίου, αυξήθηκαν. Δεν υπήρξαν σημαντικές αλλαγές στα επίπεδα αυτών των δεικτών στην ομάδα που λάμβανε μόνο συμβουλές διατροφής και τρόπου ζωής (97).

Το Reishi (Ganoderma lucidum) είναι ένα φαρμακευτικό μανιτάρι που χρησιμοποιείται στην Ασία για περισσότερα από 2000 χρόνια για την υποστήριξη του ανοσοποιητικού συστήματος. Το Reishi περιέχει πολυσακχαρίτες, τριτερπενοειδή και άλλες δυνητικά θεραπευτικές ενώσεις. Εργαστηριακές μελέτες και μελέτες σε ζώα έχουν δείξει ότι οι πολυσακχαρίτες reishi έχουν ανοσοτροποποιητικές, αντικαρκινικές και κυτταροκτονικές επιδράσεις που φαίνεται να προέρχονται εν μέρει από την ικανότητά τους να επηρεάζουν τα Τ κύτταρα, τα ΝΚ κύτταρα και τα μακροφάγα (98-100).

Οι βελτιώσεις του τρόπου ζωής, όπως η τακτική άσκηση, η διαχείριση του άγχους, ο κατάλληλος ύπνος και μια αντιφλεγμονώδης διατροφή μπορούν επίσης να καταστείλουν την χρόνια φλεγμονή και να υποστηρίξουν το ανοσοποιητικό σύστημα. Επίσης, ο θερμιδικός περιορισμός έχει αποδειχθεί ότι βελτιώνει τη λειτουργία των ανοσοκυττάρων και προάγει τη μακροζωία (101-102).

Ας εξετάσουμε κάποια άλλα διατροφικά συμπληρώματα που καταπολεμούν την ανοσογήρανση:

DHEA

Η δεϋδροεπιανδροστερόνη (DHEA) είναι μια στεροειδής ορμόνη που παίζει σημαντικό ρόλο στην υγιή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος (103-104). Σε σύγκριση με το εικονικό φάρμακο, η θεραπεία με DHEA είχε ως αποτέλεσμα βελτιωμένες ανοσολογικές παραμέτρους, συμπεριλαμβανομένων των επιπέδων μονοκυττάρων, τη λειτουργία των Β- και Τ-κυττάρων και τα επίπεδα των φυσικών φονικών κυττάρων (105). Σε μια μικρή μελέτη παρατήρησης 38 συμμετεχόντων, τα επίπεδα DHEA στο σάλιο συσχετίζονταν θετικά με τη βακτηριοκτόνο δράση του σάλιου, ένα μέτρο της έμφυτης ανοσολογικής λειτουργίας (106). Μια άλλη μελέτη παρατήρησης παρατήρησε τη συσχέτιση μεταξύ χαμηλών επιπέδων DHEA και υψηλών επιπέδων ιντερλευκίνης-6, μιας φλεγμονώδους κυττοκίνης που εμπλέκεται στην ανοσογήρανση. Επιπλέον, η DHEA αναστέλλει την παραγωγή ιντερλευκίνης-6 από ανοσιακά κύτταρα που λήφθηκαν από τους συμμετέχοντες στη μελέτη (107-108). Σύμφωνα με μια μελέτη σε ηλικιωμένα ποντίκια, η DHEA μπορεί επίσης να ενισχύσει την ανοσολογική αντίδραση στο εμβόλιο της γρίπης (109).

Ψευδάργυρος

Ο ψευδάργυρος είναι ένα βασικό ιχνοστοιχείο που είναι κρίσιμο για την υγιή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Η ανεπάρκεια ψευδαργύρου είναι συνηθισμένη σε ηλικιωμένα άτομα και προκαλεί αλλαγές στην ανοσοποιητική λειτουργία που μοιάζουν με αυτές που παρατηρούνται στην ανοσογήρανση (110-111). Ανοσολογικές μεταβολές που σχετίζονται με ανεπάρκεια ψευδαργύρου περιλαμβάνουν μειωμένη λειτουργία θύμου, μειωμένη αντίδραση αντισωμάτων σε εμβόλια και εξασθενημένη λειτουργία φαγοκυτταρικών και φυσικών φονικών κυττάρων (112).

Fucoidan (Φουκοϊδάνη)

Ορισμένοι ιαπωνικοί πληθυσμοί έχουν από τα μεγαλύτερα προσδόκιμα ζωής στον κόσμο. Η τακτική κατανάλωση καφέ φυκιών πλούσιων σε μια ένωση που ονομάζεται fucoidan μπορεί να συμβάλει στη μακροζωία τους. Μελέτες έχουν δείξει ότι το fucoidan διαθέτει ανοσοενισχυτικές, αντιφλεγμονώδεις, αντιικές και αντικαρκινικές ιδιότητες (113-114).

Σε μια μελέτη σε ηλικιωμένους Ιάπωνες εθελοντές, η λήψη fucoidan βρέθηκε ότι αυξάνει την ανοσολογική απόκριση στο εμβόλιο της εποχικής γρίπης. Σε σύγκριση με μια ομάδα εικονικού φαρμάκου, οι εθελοντές που έλαβαν fucoidan είχαν υψηλότερα επίπεδα αντισωμάτων έναντι του ιού γρίπης και αυξημένη δραστηριότητα φυσικών φονικών κυττάρων πέντε εβδομάδες μετά τη λήψη του εμβολίου γρίπης. Αυτά τα ευρήματα δείχνουν ότι το fucoidan μπορεί να μειώσει τη συχνότητα εμφάνισης λοίμωξης και να αποτρέψει σοβαρά προβλήματα υγείας σε ηλικιωμένα άτομα με κακή ανοσολογική λειτουργία, αυξάνοντας την αποτελεσματικότητα του εμβολίου (115).

Πρωτεΐνη ορού γάλακτος (Whey protein)

Ο ορός γάλακτος είναι το υγρό που διαχωρίζεται από το τυρόπηγμα κατά τη διάρκεια της διαδικασίας παρασκευής τυριού. Τα προϊόντα που παράγονται από ορό γάλακτος έχουν δείξει ιδιότητες ανοσοτροποποίησης (116-117). Η πρωτεΐνη του ορού γάλακτος είναι ιδιαίτερα πλούσια σε πρόδρομα αμινοξέα που εμπλέκονται στη σύνθεση της γλουταθειόνης, ενός ισχυρού παράγοντα δέσμευσης ελεύθερων ριζών με αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες. Η γλουταθειόνη είναι απαραίτητη τόσο για την έμφυτη όσο και για την προσαρμοστική ανοσία (118-120).

Μια πιλοτική μελέτη συνέκρινε τις επιδράσεις της πρωτεΐνης ορού γάλακτος και της πρωτεΐνης σόγιας στην ανταπόκριση των εμβολίων σε 17 υγιείς ηλικιωμένους (121). Οι συμμετέχοντες ανατέθηκαν τυχαία να καταναλώσουν πρωτεΐνη ορού γάλακτος ή πρωτεΐνη σόγιας για τέσσερις εβδομάδες. Στη συνέχεια έλαβαν το εμβόλιο πνευμονόκοκκου και συνέχισαν τη λήψη πρωτεΐνης για τέσσερις εβδομάδες μετά τον εμβολιασμό. Σε σύγκριση με εκείνους που έλαβαν πρωτεΐνη σόγιας, οι άνθρωποι που έλαβαν πρωτεΐνη ορού γάλακτος παρουσίασαν πιο ισχυρή αντίδραση αντισωμάτων σε 12 από 14 είδη πνευμονιοκοκκικών βακτηριδίων, συμπεριλαμβανομένων των τεσσάρων πιο επιβλαβών βακτηριακών τύπων. Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα: «Η λήψη πρωτεΐνης ορού γάλακτος είναι ένα πολλά υποσχόμενο συμπλήρωμα για την τόνωση της ανοσολογικής αντίδρασης στο εμβόλιο στους ηλικιωμένους και ενδεχομένως για την εξουδετέρωση της ανοσογήρανσης, ενώ απαιτούνται μεγαλύτερες μελέτες».

Κυστίνη και θεανίνη

Ένας συνδυασμός των αμινοξέων L-κυστίνης και L-θεανίνης (που βρίσκεται στο πράσινο τσάι), μπορεί να προστατεύσει από ιικές λοιμώξεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε πνευμονία. Λαμβανόμενα καθημερινά για 14 ημέρες πριν από τον εμβολιασμό, 700 mg L-κυστίνης και 280 mg L-θεανίνης βελτίωσαν την ανοσοαπόκριση στο εμβόλιο της γρίπης σε μεγαλύτερο βαθμό από το εικονικό φάρμακο σε άτομα που νοσηλεύονταν σε νοσοκομείο (122).

Σενολυτικοί (senolytic) ενεργοποιητές

Οι σενολυτικοί ενεργοποιητές αντιπροσωπεύουν μια συναρπαστική κατηγορία αναδυόμενων θεραπευτικών στην επιστήμη της γήρανσης. Στοχεύουν επιλεκτικά τα γερασμένα κύτταρα (δηλαδή, κύτταρα που έχουν σταματήσει να διαιρούνται σωστά και μπορούν να προάγουν μια φλεγμονώδη απόκριση) και τα αφαιρούν ή μειώνουν τον αρνητικό αντίκτυπό τους. Τα γηρασμένα κύτταρα έχουν εμπλακεί σε πολλές ασθένειες που σχετίζονται με την ηλικία. Οι σενολυτικοί παράγοντες μπορεί να βελτιώσουν την καρδιαγγειακή λειτουργία, να προάγουν την υγεία των οστών, να αυξήσουν την ευαισθησία στην ινσουλίνη, να υποστηρίξουν τον υγιή μεταβολισμό και να αναζωογονήσουν τα βλαστοκύτταρα (123).

Ένας σενολυτικός ενεργοποιητής είναι η κουερσετίνη. Η κουερσετίνη, ένα βιοφλαβονοειδές που βρίσκεται σε τρόφιμα όπως το κόκκινο κρασί, τα κρεμμύδια, τα μήλα, τα μούρα και το πράσινο τσάι, έχει ισχυρές αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες και ιδιότητες δέσμευσης ελεύθερων ριζών. Έχει αποδειχθεί ότι προκαλεί κυτταρικό θάνατο σε γερασμένα κύτταρα, μειώνοντας τον αριθμό τους σε καλλιέργειες ανθρώπινου λιπώδους ιστού (124). Ο συνδυασμός κουερσετίνης και dasatinib, ενός φαρμάκου χημειοθεραπείας που αναστέλλει τον κυτταρικό πολλαπλασιασμό, βρέθηκε επίσης ότι μειώνει την έκκριση φλεγμονωδών κυτοκινών που σχετίζονται με την αδυναμία που σχετίζεται με την ηλικία που προκαλείται από τα γερασμένα κύτταρα (125). Έχει επίσης υποτεθεί ότι η κουερσετίνη μπορεί να αποσιωπήσει την έκφραση δικτύων γονιδίων υπέρ της επιβίωσης σε γερασμένα κύτταρα, βοηθώντας στη διευκόλυνση του κυτταρικού θανάτου δυσλειτουργικών, γερασμένων κυττάρων (126). Σε έρευνα σε ζώα, η διαλειμματική από του στόματος χορήγηση κουερσετίνης συν dasatinib – σε φυσικά ηλικιωμένα ποντίκια και νεαρά ποντίκια που έλαβαν μεταμοσχευμένα γερασμένα κύτταρα – βελτίωσε τη φυσική λειτουργία και αύξησε την επιβίωση μετά τη θεραπεία κατά 36% (127). Επιπλέον, μια μόνο χορήγηση κουερσετίνης συν dasatinib μείωσε το φορτίο των γερασμένων κυττάρων, βελτίωσε τη λειτουργία της καρδιάς και των αιμοφόρων αγγείων και αύξησε την ικανότητα άσκησης στα ποντίκια. Η περιοδική χορήγηση παρέτεινε τη διάρκεια ζωής ορισμένων ποντικών, καθυστερώντας την παθολογία και τη δυσλειτουργία που σχετίζεται με την ηλικία πολύ μετά τη διακοπή της θεραπείας (128).

ΠΗΓΕΣ

1. Bosso JA, Drew RH. Application of antimicrobial stewardship to optimise management of community acquired pneumonia. Int J Clin Pract. 2011 Jul;65(7):775-83. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21676120/
2. Murray MA, Chotirmall SH. The Impact of Immunosenescence on Pulmonary Disease. Mediators Inflamm. 2015;2015:692546. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26199462/
3. Krone CL, van de Groep K, Trzcinski K, Sanders EA, Bogaert D. Immunosenescence and pneumococcal disease: an imbalance in host-pathogen interactions. Lancet Respir Med. 2014 Feb;2(2):141-53. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24503269/
4. Wardwell L, Chapman-Novakofski K, Herrel S, Woods J. Nutrient intake and immune function of elderly subjects. J Am Diet Assoc. 2008 Dec;108(12):2005-12. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19027403/
5. Cunningham-Rundles S, McNeeley DF, Moon A. Mechanisms of nutrient modulation of the immune response. J Allergy Clin Immunol. 2005 Jun;115(6):1119-28; quiz 1129. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15940121/
6. Villamor E, Fawzi WW. Effects of vitamin a supplementation on immune responses and correlation with clinical outcomes. Clin Microbiol Rev. 2005 Jul;18(3):446-64. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16020684/
7. Schaible UE, Kaufmann SH. Malnutrition and infection: complex mechanisms and global impacts. PLoS Med. 2007 May;4(5):e115. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17472433/
8. Wintergerst ES, Maggini S, Hornig DH. Immune-enhancing role of vitamin C and zinc and effect on clinical conditions. Ann Nutr Metab. 2006;50(2):85-94. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16373990/
9. Arredondo M, Nunez MT. Iron and copper metabolism. Mol Aspects Med. 2005 Aug-Oct;26(4-5):313-27. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16112186/
10. Ahmed T, Haboubi N. Assessment and management of nutrition in older people and its importance to health. Clin Interv Aging. 2010 Aug 9;5:207-16. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20711440/
11. Evans C. Malnutrition in the elderly: a multifactorial failure to thrive. Perm J. 2005 Summer;9(3):38-41. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3396084/
12. Gaillat J. [Community acquired pneumonia in the elderly]. Rev Prat. 2003 Sep 15;53(13):1434-41. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14558264/
13. Stechmiller JK. Early nutritional screening of older adults: review of nutritional support. J Infus Nurs. 2003 May-Jun;26(3):170-7. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12792376/
14. Park S, Johnson M, Fischer JG. Vitamin and mineral supplements: barriers and challenges for older adults. J Nutr Elder. 2008;27(3-4):297-317. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19042577/
15. Guyonnet S, Rolland Y. Screening for Malnutrition in Older People. Clin Geriatr Med. 2015 Aug;31(3):429-37. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26195101/
16. Quraishi SA, Bittner EA, Christopher KB, Camargo CA, Jr. Vitamin D status and community-acquired pneumonia: results from the third National Health and Nutrition Examination Survey. PloS one. 2013;8(11):e81120. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24260547/
17. Aregbesola A, Voutilainen S, Nurmi T, Virtanen JK, Ronkainen K, Tuomainen TP. Serum 25-hydroxyvitamin D3 and the risk of pneumonia in an ageing general population. J Epidemiol Community Health. Jun 2013;67(6):533-536. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23596250/
18. Jovanovich AJ, Ginde AA, Holmen J, Jablonski K, Allyn RL, Kendrick J, Chonchol M. Vitamin D level and risk of community-acquired pneumonia and sepsis. Nutrients. Jun 2014;6(6):2196-2205. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24918697/
19. Kim HJ, Jang JG, Hong KS, Park JK, Choi EY. Relationship between serum vitamin D concentrations and clinical outcome of community-acquired pneumonia. Int J Tuberc Lung Dis. 2015 Jun;19(6):729-34. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25946368/
20. Leow L, Simpson T, Cursons R, Karalus N, Hancox RJ. Vitamin D, innate immunity and outcomes in community acquired pneumonia. Respirology. 2011 May;16(4):611-6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21244571/
21. Zhou YF, Luo BA, Qin LL. The association between vitamin D deficiency and community-acquired pneumonia: A meta-analysis of observational studies. Medicine (Baltimore). 2019 Sep;98(38):e17252. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6756683/
22. Gold DR, Litonjua AA, Carey VJ, et al. Lung VITAL: Rationale, design, and baseline characteristics of an ancillary study evaluating the effects of vitamin D and/or marine omega-3 fatty acid supplements on acute exacerbations of chronic respiratory disease, asthma control, pneumonia and lung function in adults. Contemp Clin Trials. 2016 Mar;47:185-95. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26784651/
23. Charan J, Goyal JP, Saxena D, Yadav P. Vitamin D for prevention of respiratory tract infections: A systematic review and meta-analysis. J Pharmacol Pharmacother. 2012 Oct;3(4):300-3. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23326099/
24. Mandell LA, Whitney CG. Infectious Diseases Society of America/American Thoracic Society consensus guidelines on the management of community-acquired pneumonia in adults. Clin Infect Dis 2007;44:S27–72. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17278083/
25. Manaseki-Holland S, Qader G, et al. Effects of vitamin D supplementation to children diagnosed with pneumonia in Kabul: a randomized controlled trial. Trop Med Int Health 2010;15:1148–55. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20723187/
26. White JH. Vitamin D as an inducer of cathelicidin antimicrobial peptide expression: past, present and future. J Steroid Biochem Mol Biol 2010;121:234–8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20302931/
27. Williams B, Williams AJ, Anderson ST. Vitamin D deficiency and insufficiency in children with tuberculosis. Pediatr Infect Dis J 2008;27:941–2. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18776821/
28. Lu D, Zhang J, Ma C, et al. Link between community-acquired pneumonia and vitamin D levels in older patients. Z Gerontol Geriatr 2017;12:1–5.
29. Pascale GD, Vallecoccia MS, Schiattarella A, et al. Clinical and microbiological outcome in septic patients with extremely low 5-hydroxyvitamin D levels at initiation of critical care. Clin Microbiol Infect 2016;22:e7–13. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26721785/
30. Gunville CF, Mourani PM, Ginde AA. The role vitamin D in prevention and treatment of infection. Inflamm Allergy Drug Targets 2013;12:239–45. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23782205/
31. Lambert AA, Kirk GD, Astemborski J, et al. A cross sectional analysis of the role of the antimicrobial peptide cathelicidin in lung function impairment within the A-LIVE cohort. PLoS One 2014;9:e95099. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24743155/
32. Dogan M, Erol M, Cesur Y, Yuca SA, Doğan Z. The effect of 25-hydroxyvitamin D3 on the immune system. J Pediatr Endocrinol Metab. 2009 Oct;22(10):929-35. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20020581/
33. Youssef DA, Ranasinghe T, Grant WB, Peiris AN. Vitamin D’s potential to reduce the risk of hospital-acquired infections. Dermatoendocrinol. 2012 Apr 1;4(2):167-75. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3427196/
34. Lin R. Crosstalk between Vitamin D Metabolism, VDR Signalling, and Innate Immunity. Biomed Res Int. 2016;2016:1375858. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27403416/
35. Calton EK, Keane KN, Newsholme P, Soares MJ. The Impact of Vitamin D Levels on Inflammatory Status: A Systematic Review of Immune Cell Studies. PLoS One. 2015 Nov 3;10(11):e0141770. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26528817/
36. Barnett JB, Hamer DH, Meydani SN. Low zinc status: a new risk factor for pneumonia in the elderly? Nutr Rev. 2010 Jan;68(1):30-7. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20041998/
37. Meydani SN, Barnett JB, Dallal GE, et al. Serum zinc and pneumonia in nursing home elderly. Am J Clin Nutr. 2007 Oct;86(4):1167-73. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17921398/
38. Strand TA, Briles DE, Gjessing HK, Maage A, Bhan MK, Sommerfelt H. Pneumococcal pulmonary infection, septicaemia and survival in young zinc-depleted mice. Br J Nutr. 2001 Aug;86(2):301-6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11502245/
39. Prasad AS, Fitzgerald JT, Bao B, Beck FW, Chandrasekar PH. Duration of symptoms and plasma cytokine levels in patients with the common cold treated with zinc acetate. A randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Ann Intern Med. 2000 Aug 15;133(4):245-52. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10929163/
40. Prasad AS, Beck FW, Bao B, Snell D, Fitzgerald JT. Duration and severity of symptoms and levels of plasma interleukin-1 receptor antagonist, soluble tumor necrosis factor receptor, and adhesion molecules in patients with common cold treated with zinc acetate. J Infect Dis. 2008 Mar 15;197(6):795-802. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18279051/
41. Prasad AS, Beck FW, Bao B, Fitzgerald JT, Snell DC, Steinberg JD, Cardozo LJ. Zinc supplementation decreases incidence of infections in the elderly: effect of zinc on generation of cytokines and oxidative stress. Am J Clin Nutr. 2007 Mar;85(3):837-44. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17344507/
42. Bakaev VV, Duntau AP. Ascorbic acid in blood serum of patients with pulmonary tuberculosis and pneumonia. Int J Tuberc Lung Dis. 2004 Feb;8(2):263-6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15139458/
43. Chen Y, Luo G, Yuan J, et al. Vitamin C mitigates oxidative stress and tumor necrosis factor-alpha in severe community-acquired pneumonia and LPS-induced macrophages. Mediators Inflamm. 2014;2014:426740. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25253919/
44. Hemilä H, Louhiala P. Vitamin C for preventing and treating pneumonia. Cochrane Database Syst Rev. 2013 Aug 8;(8):CD005532. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23925826/
45. Hunt C, Chakravorty NK, Annan G, Habibzadeh N, Schorah CJ. The clinical effects of vitamin C supplementation in elderly hospitalised patients with acute respiratory infections. Int J Vitam Nutr Res. 1994;64(3):212-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7814237/
46. Meydani SN, Han SN, Hamer DH. Vitamin E and respiratory infection in the elderly. Ann N Y Acad Sci. 2004 Dec;1031:214-22. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15753147/
47. Neupane B, Walter SD, Krueger P, Marrie T, Loeb M. Predictors of inhospital mortality and re-hospitalization in older adults with community-acquired pneumonia: a prospective cohort study. BMC Geriatr. 2010 May 11;10:22. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20459844/
48. Bou Ghanem EN, Clark S, Du X, Wu D, Camilli A, Leong JM, Meydani SN. The α-tocopherol form of vitamin E reverses age-associated susceptibility to streptococcus pneumoniae lung infection by modulating pulmonary neutrophil recruitment. J Immunol. 2015 Feb 1;194(3):1090-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25512603/
49. Cunningham-Rundles S, McNeeley DF, Moon A. Mechanisms of nutrient modulation of the immune response. J Allergy Clin Immunol. 2005 Jun;115(6):1119-28; quiz 1129. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15940121/
50. Cameron C, Dallaire F, Vezina C, et al. Neonatal vitamin A deficiency and its impact on acute respiratory infections among preschool Inuit children. Can J Public Health. 2008 Mar-Apr;99(2):102-6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18457282/
51. Chen H, Zhuo Q, Yuan W, Wang J, Wu T. Vitamin A for preventing acute lower respiratory tract infections in children up to seven years of age. Cochrane Database Syst Rev. 2008 Jan 23;(1):CD006090. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18254093/
52. Stephensen CB. Vitamin A, infection, and immune function. Annu Rev Nutr. 2001;21:167-92. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11375434/
53. Semba RD. Vitamin A, immunity, and infection. Clin Infect Dis. 1994 Sep;19(3):489-99. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7811869/
54. Cashat-Cruz M, Morales-Aguirre JJ, Mendoza-Azpiri M. Respiratory tract infections in children in developing countries. Semin Pediatr Infect Dis. 2005 Apr;16(2):84-92. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15825139/
55. Fawzi WW, Chalmers TC, Herrera MG, Mosteller F. Vitamin A supplementation and child mortality. A meta-analysis. JAMA. 1993 Feb 17;269(7):898-903. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8426449/
56. Saied A, El Borolossy RM, Ramzy MA, Sabri NA. Effect of zinc versus vitamin A supplementation on pediatric patients with community-acquired pneumonia. Front. Pharmacol. 2022, 13. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fphar.2022.933998/full
57. Watanabe I, Kuriyama S, Kakizaki M, et al. Green tea and death from pneumonia in Japan: the Ohsaki cohort study. Am J Clin Nutr. 2009 Sep;90(3):672-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19625686/
58. Ling JX, Wei F, Li N, et al. Amelioration of influenza virus-induced reactive oxygen species formation by epigallocatechin gallate derived from green tea. Acta Pharmacol Sin. 2012 Dec;33(12):1533-41.
59. Matsunaga K, Klein TW, Friedman H, Yamamoto Y. Epigallocatechin gallate, a potential immunomodulatory agent of tea components, diminishes cigarette smoke condensate-induced suppression of anti-Legionella pneumophila activity and cytokine responses of alveolar macrophages. Clin Diagn Lab Immunol. 2002 Jul;9(4):864-71. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12093687/
60. Yamamoto Y, Matsunaga K, Friedman H. Protective effects of green tea catechins on alveolar macrophages against bacterial infections. Biofactors. 2004;21(1-4):119-21. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15630181/
61. De Flora S, Grassi C, Carati L. Attenuation of influenza-like symptomatology and improvement of cell-mediated immunity with long-term N-acetylcysteine treatment. Eur Respir J. 1997 Jul;10(7):1535-41. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9230243/
62. Farazi A, Sofian M, Jabbariasl M, Nayebzadeh B. Coenzyme q10 administration in community-acquired pneumonia in the elderly. Iran Red Crescent Med J. 2014 Dec 1;16(12):e18852. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25763241/
63. Liu KX, Zhu YG, Zhang J, et al. Probiotics’ effects on the incidence of nosocomial pneumonia in critically ill patients: a systematic review and meta-analysis. Crit Care. 2012 Jun 25;16(3):R109. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22731894/
64. Barraud D, Bollaert PE, Gibot S. Impact of the administration of probiotics on mortality in critically ill adult patients: a meta-analysis of randomized controlled trials. Chest. 2013 Mar;143(3):646-655. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23460153/
65. Petrof EO, Dhaliwal R, Manzanares W, et al. Probiotics in the critically ill: a systematic review of the randomized trial evidence. Crit Care Med. 2012 Dec;40(12):3290-302. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22975886/
66. Bo L, Li J, Tao T, Bai Y, Ye X, Hotchkiss RS, Kollef MH, Crooks NH, Deng X. Probiotics for preventing ventilator-associated pneumonia. Cochrane Database Syst Rev. 2014 Oct 25;10(10):CD009066. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25344083/
67. Williamson E. Major herbs of Ayurveda. London: Churchill Livingstone, 2002.
68. Saxena RC, Singh R, Kumar P, et al. A randomized double blind placebo controlled clinical evaluation of extract of Andrographis paniculata (KalmCold) in patients with uncomplicated upper respiratory tract infection. Phytomedicine. 2010 Mar;17(3-4):178-85. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20092985/
69. Coon JT, Ernst E. Andrographis paniculata in the treatment of upper respiratory tract infections: a systematic review of safety and efficacy. Planta Med. 2004 Apr;70(4):293-8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15095142/
70. Kligler B, Ulbricht C, Basch E, et al. Andrographis paniculata for the treatment of upper respiratory infection: a systematic review by the natural standard research collaboration. Explore (NY). 2006 Jan;2(1):25-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16781605/
71. Boericke W, Boericke’s materia medica. Henriette’s Herbal Homepage, 1901. http://www.henriettesherbal.com/eclectic/boericke/intro.html 1 Nov 2013.
72. Zakay-Rones Z, Varsano N, Zlotnik M, et al. Inhibition of several strains of influenza virus in vitro and reduction of symptoms by an elderberry extract (Sambucus nigra L.) during an outbreak of influenza B Panama. J Altern Complement Med. 1995 Winter;1(4):361-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9395631/
73. Barak V, Halperin T, Kalickman I. The effect of Sambucol, a black elderberry-based, natural product, on the production of human cytokines: I. Inflammatory cytokines. Eur Cytokine Netw. 2001 Apr-Jun;12(2):290-6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11399518/
74. Krawitz C, Mraheil MA, Stein M, et al. Inhibitory activity of a standardized elderberry liquid extract against clinically-relevant human respiratory bacterial pathogens and influenza A and B viruses. BMC Complement Altern Med. 2011 Feb 25;11:16. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21352539/
75. Kong F. Pilot clinical study on a proprietary elderberry extract: efficacy in addressing influenza symptoms. Online J Pharmacol and PharmacoKinet. 2009;5:32-43. https://www.semanticscholar.org/paper/Pilot-Clinical-Study-on-a-Proprietary-Elderberry-%3A/367d1c92716b6be462f26dbfe6c223863dc78464
76. Agarwal S, Busse PJ. Innate and adaptive immunosenescence. Ann Allergy Asthma Immunol. Mar 2010;104(3):183-190; quiz 190-182, 210. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20377107/
77. Aw D, Silva AB, Palmer DB. Immunosenescence: emerging challenges for an ageing population. Immunology. Apr 2007;120(4):435-446. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17313487/
78. Pera A, Campos C, Lopez N, et al. Immunosenescence: Implications for response to infection and vaccination in older people. Maturitas. Sep 2015;82(1):50-55. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26044074/
79. Franceschi C, Campisi J. Chronic inflammation (inflammaging) and its potential contribution to age-associated diseases. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. Jun 2014;69 Suppl 1:S4-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24833586/
80. Zhang H, Puleston DJ, Simon AK. Autophagy and Immune Senescence. Trends Mol Med. 2016 Aug;22(8):671-686. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27395769/
81. Pantziarka P, Bouche G, Meheus L, Sukhatme V, Sukhatme VP. Repurposing drugs in oncology (ReDO)-cimetidine as an anti-cancer agent. Ecancermedicalscience. 2014;8:485. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25525463/
82. Wang J, Su B, Ding Z, Du X, Wang B. Cimetidine enhances immune response of HBV DNA vaccination via impairment of the regulatory function of regulatory T cells. Biochem Biophys Res Commun. 2008 Aug 1;372(3):491-6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18502198/
83. Yonei Y, Kitano T, Ogura M, et al. Effects of health food containing Cistanche deserticola extract on qol and safety in elderly: an open pilot study of 12-week oral treatment. Anti-Aging Medicine. 2011;8(2):7-14. https://www.jstage.jst.go.jp/article/jaam/8/2/8_2_7/_article
84. Batra P, Sharma AK, Khajuria R. Probing Lingzhi or Reishi medicinal mushroom Ganoderma lucidum (higher Basidiomycetes): a bitter mushroom with amazing health benefits. Int J Med Mushrooms. 2013;15(2):127-43. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23557365/
85. Chu SL, Fu H, Yang JX, et al. A randomized double-blind placebo-controlled study of Pu’er tea extract on the regulation of metabolic syndrome. Chin J Integr Med. Jul 2011;17(7):492-498. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21725873/
86. Zhang K, Ma X, He W, et al. Extracts of Cistanche deserticola Can Antagonize Immunosenescence and Extend Life Span in Senescence-Accelerated Mouse Prone 8 (SAM-P8) Mice. Evid Based Complement Alternat Med. 2014;2014:601383. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24523825/
87. Li L, Tsao R, Yang R, et al. Isolation and purification of phenylethanoid glycosides from Cistanche deserticola by high-speed counter-current chromatography. Food Chem. 2008 May 15;108(2):702-10. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26059151/
88. Jiang Y, Tu PF. Analysis of chemical constituents in Cistanche species. J Chromatogr A. 2009 Mar 13;1216(11):1970-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18691718/
89. Fu G, Pang H, Wong YH. Naturally occurring phenylethanoid glycosides: potential leads for new therapeutics. Curr Med Chem. 2008;15(25):2592-613. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18855681/
90. Zhang K, Ma X, He W, et al. Extracts of Cistanche deserticola Can Antagonize Immunosenescence and Extend Life Span in Senescence-Accelerated Mouse Prone 8 (SAM-P8) Mice. Evid Based Complement Alternat Med. 2014;2014:601383. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24523825/
91. Yonei Y, Kitano T, Ogura M, et al. Effects of health food containing Cistanche deserticola extract on qol and safety in elderly: an open pilot study of 12-week oral treatment. Anti-Aging Medicine. 2011;8(2):7-14. https://www.jstage.jst.go.jp/article/jaam/8/2/8_2_7/_article
92. Lv S, Wu Y, Zhou J, et al. The study of fingerprint characteristics of Dayi Pu-Erh tea using a fully automatic HS-SPME/GC-MS and combined chemometrics method. PloS One. 2014;9(12):e116428. https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0116428
93. Zhang L, Shao WF, Yuan LF, et al. Decreasing pro-inflammatory cytokine and reversing the immunosenescence with extracts of Pu-erh tea in senescence accelerated mouse (SAM). Food Chem. 2012 Dec 15;135(4):2222-8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22980794/
94. Chu SL, Fu H, Yang JX, et al. A randomized double-blind placebo-controlled study of Pu’er tea extract on the regulation of metabolic syndrome. Chin J Integr Med. Jul 2011;17(7):492-498. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21725873/
95. Lee LK, Foo KY. Recent advances on the beneficial use and health implications of Pu-Erh tea. Food Research International. 2013;53(2):619-628. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0963996913001415
96. Zhang L, Shao WF, Yuan LF, Tu PF, Ma ZZ. Decreasing pro-inflammatory cytokine and reversing the immunosenescence with extracts of Pu-erh tea in senescence accelerated mouse (SAM). Food Chem. 2012 Dec 15;135(4):2222-8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22980794/
97. Chu SL, Fu H, Yang JX, et al. A randomized double-blind placebo-controlled study of Pu’er tea extract on the regulation of metabolic syndrome. Chin J Integr Med. 2011 Jul;17(7):492-8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21725873/
98. Batra P, Sharma AK, Khajuria R. Probing Lingzhi or Reishi medicinal mushroom Ganoderma lucidum (higher Basidiomycetes): a bitter mushroom with amazing health benefits. Int J Med Mushrooms. 2013;15(2):127-43. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23557365/
99. Jin X, Ruiz Beguerie J, Sze DM, Chan GC. Ganoderma lucidum (Reishi mushroom) for cancer treatment. Cochrane Database Syst Rev. 2012 Jun 13;(6):CD007731. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22696372/
100. Xu Z, Chen X, Zhong Z, Chen L, Wang Y. Ganoderma lucidum polysaccharides: immunomodulation and potential anti-tumor activities. Am J Chin Med. 2011;39(1):15-27. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21213395/
101. Ahmed T, Das SK, Golden JK, et al. Calorie restriction enhances T-cell-mediated immune response in adult overweight men and women. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2009 Nov;64(11):1107-13. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19638417/
102. Ravussin E, Redman LM, Rochon J, et al. A 2-Year Randomized Controlled Trial of Human Caloric Restriction: Feasibility and Effects on Predictors of Health Span and Longevity. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2015 Sep;70(9):1097-104. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26187233/
103. Buford TW, Willoughby DS. Impact of DHEA(S) and cortisol on immune function in aging: a brief review. Appl Physiol Nutr Metab. 2008 Jun;33(3):429-33. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18461094/
104. Weksler ME. Immune senescence and adrenal steroids: immune dysregulation and the action of dehydroepiandrosterone (DHEA) in old animals. Eur J Clin Pharmacol. 1993;45 Suppl 1:S21-23; discussion S43-24. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8313929/
105. Khorram O, Vu L, Yen SS. Activation of immune function by dehydroepiandrosterone (DHEA) in age-advanced men. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 1997 Jan;52(1):M1-7. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9008662/
106. Prall SP, Muehlenbein MP. Dehydroepiandrosterone and multiple measures of functional immunity in young adults. Am J Hum Biol. 2015 Nov-Dec;27(6):877-80. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25828095/
107. Straub RH, Konecna L, Hrach S, et al. Serum dehydroepiandrosterone (DHEA) and DHEA sulfate are negatively correlated with serum interleukin-6 (IL-6), and DHEA inhibits IL-6 secretion from mononuclear cells in man in vitro: possible link between endocrinosenescence and immunosenescence. J Clin Endocrinol Metab. 1998 Jun;83(6):2012-7. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9626133/
108. Varadhan R, Yao W, Matteini A, et al. Simple biologically informed inflammatory index of two serum cytokines predicts 10 year all-cause mortality in older adults. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2014 Feb;69(2):165-73. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23689826/
109. Danenberg HD, Ben-Yehuda A, Zakay-Rones Z, Friedman G. Dehydroepiandrosterone (DHEA) treatment reverses the impaired immune response of old mice to influenza vaccination and protects from influenza infection. Vaccine. 1995;13(15):1445-1448. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8578824/
110. Cabrera AJ. Zinc, aging, and immunosenescence: an overview. Pathobiol Aging Age Relat Dis. 2015 Feb 5;5:25592. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25661703/
111. Maywald M, Rink L. Zinc homeostasis and immunosenescence. J Trace Elem Med Biol. Jan 2015;29:24-30. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25022332/
112. Haase H, Rink L. The immune system and the impact of zinc during aging. Immun Ageing. 2009 Jun 12;6:9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19523191/
113. Jin JO, Zhang W, Du JY, Wong KW, Oda T, Yu Q. Fucoidan can function as an adjuvant in vivo to enhance dendritic cell maturation and function and promote antigen-specific T cell immune responses. PLoS One. 2014 Jun 9;9(6):e99396. https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0099396
114. Kyung J, Kim D, Park D, et al. Synergistic anti-inflammatory effects of Laminaria japonica fucoidan and Cistanche tubulosa extract. Lab Anim Res. 2012 Jun;28(2):91-7. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22787482/
115. Negishi H, Mori M, Mori H, Yamori Y. Supplementation of elderly Japanese men and women with fucoidan from seaweed increases immune responses to seasonal influenza vaccination. J Nutr. 2013 Nov;143(11):1794-8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24005608/
116. Krissansen GW. Emerging health properties of whey proteins and their clinical implications. J Am Coll Nutr. 2007 Dec;26(6):713S-23S. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18187438/
117. Rusu D, Drouin R, Pouliot Y, Gauthier S, Poubelle PE. A bovine whey protein extract can enhance innate immunity by priming normal human blood neutrophils. J Nutr. 2009 Feb;139(2):386-93. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19106313/
118. Kloek J, Mortaz E, Van Ark I, Bloksma N, Garssen J, Nijkamp FP, Folkerts G. A whey-based glutathione-enhancing diet decreases allergen-induced airway contraction in a guinea-pig model of asthma. The British Journal of Nutrition. May 2011;105(10):1465-1470. https://www.cambridge.org/core/journals/british-journal-of-nutrition/article/wheybased-glutathioneenhancing-diet-decreases-allergeninduced-airway-contraction-in-a-guineapig-model-of-asthma/39C648DC6447D609A4A8BBC0658E1B04
119. Kent KD, Harper WJ, Bomser JA. Effect of whey protein isolate on intracellular glutathione and oxidant-induced cell death in human prostate epithelial cells. Toxicol In Vitro. 2003 Feb;17(1):27-33. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12537959/
120. Micke P, Beeh KM, Schlaak JF, Buhl R. Oral supplementation with whey proteins increases plasma glutathione levels of HIV-infected patients. Eur J Clin Invest. 2001 Feb;31(2):171-8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11168457/
121. Freeman SL, Fisher L, German JB, et al. Dairy proteins and the response to pneumovax in senior citizens: a randomized, double-blind, placebo-controlled pilot study. Ann N Y Acad Sci. 2010 Mar;1190:97-103. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20388140/
122. Miyagawa K, Hayashi Y, Kurihara S, Maeda A. Co-administration of l-cystine and l-theanine enhances efficacy of influenza vaccination in elderly persons: nutritional status-dependent immunogenicity. Geriatr Gerontol Int. 2008 Dec;8(4):243-50. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19149835/
123. Soto-Gamez A, Demaria M. Therapeutic interventions for aging: the case of cellular senescence. Drug Discov Today. 2017 May;22(5):786-795. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28111332/
124. Zhu Y, Tchkonia T, Pirtskhalava T, et al. The Achilles’ heel of senescent cells: from transcriptome to senolytic drugs. Aging Cell. 2015 Aug;14(4):644-58. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25754370/
125. Xu M, Pirtskhalava T, Farr JN, et al. Senolytics improve physical function and increase lifespan in old age. Nat Med. 2018 Aug;24(8):1246-1256. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29988130/
126. Zhu Y, Tchkonia T, Pirtskhalava T, et al. The Achilles’ heel of senescent cells: from transcriptome to senolytic drugs. Aging Cell. 2015 Aug;14(4):644-58. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25754370/
127. Xu M, Pirtskhalava T, Farr JN, et al. Senolytics improve physical function and increase lifespan in old age. Nat Med. 2018 Aug;24(8):1246-1256. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29988130/
128. Zhu Y, Tchkonia T, Pirtskhalava T, et al. The Achilles’ heel of senescent cells: from transcriptome to senolytic drugs. Aging Cell. 2015 Aug;14(4):644-58. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25754370/

Μάριος Δημόπουλος

Φυσικοπαθητικός (Doctor of Naturopathy)-Διατροφοπαθητικός-Συγγραφέας

Υποψήφιος PhD in Integrative Medicine

Μέλος της American Naturopathic Medical Association

Μέλος του American Council of Applied Clinical Nutrition

Μέλος του American Association of Drugless Practitioners

Μέλος του American Association of Nutritional Consultants

Μέλος του Canadian Association of Natural Nutritional Practitioners

Μέλος της Association for Natural Medicine in Europe

Μέλος της Society of Complementary Alternative and Holistic Practitioners

Μέλος του Επαγγελματικού Σωματείου Συμπληρωματικής Ιατρικής και Ανθρωπιστικών Επιστημών (Ε.Σ.Σ.Ι.Α.Σ.)